Tajemnice cegielni Józefa Kluki

 Zauroczenie tym niezwykłym miejscem zaczęło się od spojrzenia na charakterystyczną wieżę.

Później powstała myśl, iż warto odkryć tajemnicę tego obiektu, dowiedzieć się kto tu mieszkał, jakie losy go spotkały i co tu się w ogóle działo?

 Początki poszukiwań standardowo nie był łatwe, lecz efekt końcowy zaskoczył moje oczekiwania, bowiem obfituje w wiele informacji.

Uwaga: tekst nie należy do krótkich:)

Aby zapoznać się  z drugą częścią tej historii czytaj tutaj.

We wrześniu 2013 roku miałam szczęście odwiedzić dawny majątek Józefa Kluki.

Obecny właściciel zaproponował, że opowie to, czego sam dowiedział się o cegielni.
W Jego ocenie cegielnia istniała jeszcze pod zaborami, co wywnioskował z odnalezionych starych planów opisanych po niemiecku i rosyjsku.

 W później odnalezionych materiałach powyższe przypuszczenia znalazły potwierdzenie:

"W przemyśle ceglarskim polskiego Manchesteru pierwsze miejsce zajmują wielkie zakłady Józefa Kluki w Starym Rokiciu, pod Łodzią. Zakłady powstały w 1890 roku. Przedsiębiorstwo szybko zaczęło się rozwijać tak, że w krótkim czasie pobiło konkurencję." *

"Dziś zakłady Kluki posiadają dwie wielkie cegielnie zbudowane na najbardziej nowoczesnych zdobyczach techniki. Cegielnie produkują około 10 do 20 milionów cegieł rocznie. Produkowana jest cegła ręczna i maszynowa (klinker), gzymsówka, pustaki, studnianka i kominówka (jedyna wytwórnia w województwie łódzkiem). Zakłady posiadają wielką prasę ceglarską najnowszego typu" *

Pomyślcie ile kominów w okolicy Łodzi powstało w międzywojniu z cegły tutaj wytworzonej? Czy można gdzieś na mieście  odnaleźć obiekty zbudowane z użyciem "klukowskiej" cegły?  Na pewno na terenie dawnego folwarku Kluków jeszcze dziś można zobaczyć cegły podpisane nazwiskiem producenta.

Natomiast "Spacerownik. Górna i  nie tylko..."
(autorstwa R.Bonisławskiego i J.Podolskiej)
pozwala szerzej spojrzeć na temat cegielni na Rokiciu:
"Pierwszą cegielnię na tym obszarze zbudował w 1878 r. Otto Krause
 (dziś teren szpitala im.Kopernika), kolejną w 1889 r. Mosze Rosenbrandt (ul. Błońska),
 następna powstała w1890 r. przy ul. św. Franciszka, jej właścicielem był Józef Kluka,
 który kilka lat później otworzył drugą cegielnię przy ul. Braterskiej.
Ogromne zapotrzebowanie na ceramiczny budulec zachęciło Edmunda Behma do wybudowania
 w 1896 r. cegielni w pobliżu ul. Obywatelskiej i Nowych Sadów. Sprzedał ją potem Meisnerowi.
 W 1898 r. jeszcze jedną cegielnię w pobliżu ul. Obywatelskiej zbudował Edmund Szulc.
Przy każdej cegielni budowano specjalny piec z wysokim kominem i szopy do suszenia cegieł."

Obecny właściciel wspomina, że rodzina Kluków była zamożna, oprócz cegielni miała duży folwark, który po wojnie znacjonalizowano. Miejscowi mówili, że woda ze źródła w folwarku Kluków jest wyjątkowo cenna i podobno aptekarze z niej korzystali do wytwarzania medykamentów.

Okazuje się, że Józef Kluka nie postawił na jedną kartę i nie zaangażował się tylko w przemysł ceramiczny- zbudował także młyn.
"Młyn parowy, zbudowany w 1923 roku, posiada cztery podwójne złożenia, dwa odsiewacze płaskie, dwa ganki, 8 parowych walców najnowszej konstrukcji i całkowity automat z siłami do przewietrzania i magazynowania zboża mechanicznie. Zaopatrzony również w precyzyjne maszyny do oczyszczania ziarna. Obecnie młyn pracuje dniem i nocą, gdyż ze względu na konkurencyjną tutaj, najnowszą konstrukcję - obsługuje całą bliższą i dalszą okolicę." *

"Firma rozwija się bardzo intensywnie, tak, że zachodzi konieczność posiadania własnej bocznicy kolejowej, która też  wybudowaną zostanie w najbliższej przyszłości od kolei obwodowej Łódź-Koluszki." * 
Do realizacji tych planów jednak nie doszło. Jak wyjaśnił mi znajomy kolejarz  wskazuje na to brak śladu nasypu pod torowisko, które należałoby poprowadzić od pobliskiego szlaku Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Również nie da się zaobserwować charakterystycznego przecięcia działek łukiem toru.

Po uważnej analizie przedwojennego planu wsi Rokicie Stare w gminie Brus możemy dostrzec charakterystyczne zgrupowanie podłużnych budynków znajdujących się w pobliżu tzw. glinianek (zbiorników wodnych powstałych po eksploatacji gliny) - tutaj właśnie była cegielnia Kluki. Warto zwrócić uwagę na dbałość o estetykę otoczenia - przy folwarku założono park.

"Własnością firmy jest największy dom mieszkalny w Łodzi przy zbiegu ulic Kilińskiego i Przejazd, wykończony w r. 1921.

Pan Józef Kluka jest jednym z najstarszych Polaków obywateli Łodzi." *
Obiekt ten jednak rozpoczęto budować dużo wcześniej: najprawdopodobniej w latach 1912-1914. Na powyższe wskazuje styl architektoniczny oraz to, że w tym miejscu  jeszcze w 1912 roku stał  drewniany domek (widoczny w albumie "Souvenir de Lodz") . Na pewno dom musiał istnieć już w 1918 roku, co wywnioskowałam z daty metalowego punktu geodezyjnego wbitego w ścianę budynku. Nic w tym dziwnego, że tak ogromną kamienicę wznoszono przez minimum kilka lat. 

Tymczasem Gazeta Handlowa z 1930 roku (nr 162) podaje informacje o działalności Związku Przemysłu Ceramicznego Okręgu Łódzkiego, w zarządzie którego funkcję zastępcy członka zarządu pełnił m.in. Teodor Kluka  (jeden z pięciu synów Józefa Kluki).

Jednocześnie obok tego artykułu odnajdziemy listę cegielni w okręgu łódzkim wraz ze wskazaniem właśnie Józefa Kluki ( "Stare Rokicie pod Łodzią,  nr tel.136-18"!).

Na podstawie obwieszczenia Starosty powiatu łódzkiego z dnia 21 grudnia 1931 roku nr  L. Wojsk. 20/31 o liście kolejności osób obowiązanych do dostarczania samochodów, motocykli i rowerów jako środków przewozowych na rzecz wojska w czasie pokoju można ustalić, iż w 1932 roku spośród osób mieszkających w powiecie łódzkim Józef Kluka został wskazany już w drugiej kolejności (po Otto Gartke) i miał obowiązek zapewnić wojsku samochód osobowy o nr rej. LD83123. Niestety nie znalazła się tam informacja o marce tego samochodu, ani o jego danych technicznych.

W trakcie II wojny światowej okupant wykorzystywał budynki jako posterunek gestapo. Dobudowano wtedy długi ciąg budynków, prostopadłych do ulicy św. Franciszka.

Z treści zarządzenia Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 16 sierpnia 1949r. w sprawie ustanowienia przymusowego  zarządu państwowego nad przedsiębiorstwami dowiadujemy się, że Zarządowi Miejskiemu w Łodzi powierzono przymusowy zarząd nad cegielnią przy ul. Franciszka nr 3 i była ona nazwana "Cegielnią Braci Klucha".

Do  w/w zarządzenia wkradł się błąd literowy w nazwisku. Można jednak się domyśleć, iż chodziło o synów Józefa Kluki. Józef Kluka miał bowiem 5 synów: Teodora, Bolesława, Kazimierza, Wacława i Czesława. Trzej z nich - Teodor, Bolesław i Kazimierz - mieszkali w folwarku na Rokiciu i prawdopodobnie to ich dotyczyło cyt. wyżej określenie.

Powyższe zarządzenia jednak podaje nam cenną informację - po wojnie cegielnia jeszcze funkcjonowała.

Kiedy rodzina Kluków odzyskała majątek, to sprzedawała ziemię po kawałku, aż została im tylko część starej cegielni i budynek mieszkalny. Ale Klukom nadal dobrze się powodziło, nadal mieszkali w rodzinnej kamienicy, a jeden z najmłodszych Kluków jeździł kabrioletem i był znanym bon vivant-em.

W latach 70. XXw. na terenie dawnej cegielni Kluki kręcono sceny do filmu Andrzeja Wajdy "Ziemia Obiecana". Na tyłach starej stodoły realizowano sceny odwiedzin Borowieckiego u ukochanej na wsi oraz sceny pożaru fabryki Borowieckiego. Te ostatnie dobrze nakręcono, że dzisiaj nie ma śladu po budynku, który grał w filmie płonącą fabrykę, bo rzeczywiście spłonął doszczętnie.

Natomiast w latach 80. XXw. rodzina Kluków miała kolejny wkład w polską kinematografię. Tym razem zdjęcia do filmu Kazimierza Kutza "Wkrótce nadejdą bracia" realizowano w rodzinnej kamienicy przy ul. Tuwima 40.

Potomkowie Kluków (a było ich wielu) - być może z uwagi na  brak  porozumienia
 w zarządzaniu majątkiem lub wysokie koszty jego utrzymania -
sprzedali folwark obecnemu właścicielowi.

Dzisiaj teren dawnego folwarku Kluków, już po powojennej parcelacji, stracił na areale. Nie istnieje już komin cegielni, wiele budynków zniknęło z powierzchni ziemi.  Jednak obiekt  nadal wyróżnia się w okolicy urokliwą wieżą, towarzyszącymi jej zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarczymi z początku i pierwszej połowy XX wieku, a także ciekawą historią przedsiębiorczej rodziny Kluków.

Aby zapoznać się  z drugą częścią tej historii czytaj tutaj.

Serdeczne podziękowania za gościnę oraz pomoc w realizacji materiału składam:
 Panu S. - sympatycznemu właścicielowi dawnej cegielni Józefa Kluki.

Za cenne uzupełniania i korekty do tekstu dziękuję Panu Marianowi Kluce,
wnukowi Józefa Kluki, a także Panu Wojciechowi Źródlakowi.

Ponadto korzystałam z materiałów odnalezionych w internecie i zgromadzonych
na tym forum

* cytaty pochodzą z  podpisanego inicjałami M.Z. artykułu pt. "Zakłady przemysłowe Józef Kluka. Przemysł ceglarski. Młyny parowe.", opublikowanego w czasopiśmie "Świat- Dodatek poświęcony sprawom miasta Łodzi - wrzesień 1925r. - 28 tekstów i 63 zdjęcia dot. m.Łodzi".

Wszystkie zdjęcia: Canon Eos 50e, Fuji 200s